Mae gwaith ar ddechrau i greu murlun newydd yn dathlu bywyd a hanes yr athrawes forwrol Ellen Edwards yng Nghaernarfon.
Cafodd trafodaeth i osod cerflun er cof am yr athrawes fordwyo ei dechrau gan y cyflwynydd radio Aled Hughes y llynedd.
Mae lle i gredu bod Ellen Edwards wedi dysgu dros 1,000 o ddynion yn ei hysgol forwrol yn y dref yn ystod y bedwaredd ganrif ar bymtheg.
Yr hanesydd Elin Tomos ddaeth â sylw diweddar i Ellen Edwards, drwy ei thrafod ar raglen radio ‘Papur Ddoe’ y llynedd ac yn ystod sgwrs gyhoeddus gydag Aled Hughes gafodd ei threfnu gan Osian Owen yn Llety Arall Caernarfon.
Bydd y darn o gelf gan yr artist Teresa Jenellen i’w weld ar wal maes parcio Doc Fictoria Cyngor Gwynedd yng Nghaernarfon, a hwn fydd y cyntaf o sawl gosodwaith celf sydd ar droed yn y dref fel rhan o brosiect Canfas gan Galeri Caernarfon.
‘Arloeswraig’
Cafodd Ellen Edwards ei geni yn Amlwch ar Ynys Môn, yn ferch i’r Capten William Francis, a adawodd y môr yn 1814 i agor ysgol fordwyo yn Amlwch.
Dilynodd ôl troed ei thad, gan symud i Gaernarfon yn 1830 ac agor ysgol fordwyo lle derbyniodd dynion Caernarfon, Môn, a Llŷn eu haddysg gan basio arholiadau Byrddau Morol Lloegr, yr Alban ac Iwerddon.
“Roedd Ellen Edwards yn arloeswraig. Nid yn unig y llwyddodd ym myd morwriaeth a oedd yn cael ei ddominyddu gan ddynion, ond fe ragorodd,” meddai Teresa Jenellen, artist y murlun.
“Roedd hi’n cael ei chydnabod a’i pharchu, gyda llawer o’i myfyrwyr yn cyflawni gyrfaoedd nodedig eu hunain.
“Yn hytrach na phortread, mae’r gwaith yma yn ddathliad o lwyddiant Ellen Edwards a’r ysbrydoliaeth rhoddwyd, nid yn unig i’r dynion a ddysgwyd i fordwyo ar y pryd, ond hefyd, ac efallai yn bwysicach, i’r merched a gwyliodd a dysgodd amdani ar hyd y degawdau.
“Ceisiais fynegi’r teimlad o edrych, i’r gorwel a thu hwnt, gyda phwrpas a gobaith.”
Troi gofodau gwag yn gynfasau
Prosiect peilot gan Galeri Caernarfon yw Canfas, a’i nod yw ymgorffori hunaniaeth pobl Caernarfon mewn llecynnau gwag ac anghofiedig yn y dref.
Bydd y gofodau hyn yn troi’n gynfasau a fydd yn dehongli straeon, atgofion a chwedlau mewn ffordd greadigol.
Mae Gwyn Roberts, Prif Weithredwr Galeri Caernarfon, yn diolch i Gyngor Gwynedd am eu cymorth a’u cydweithrediad parod i wireddu’r gwaith celf cyntaf.
“Mae gallu cofnodi cyfraniad Ellen Edwards efo gwaith celf o’r safon yma yn ffordd deilwng o gychwyn y prosiect yn Noc Victoria,” meddai.
“Rydym yn ddiolchgar hefyd i’r swyddogion perthnasol yn Ffiwsar a Menter Môn am eu gwaith dros y flwyddyn ddiwethaf, a hefyd i staff yn Adra am eu help efo’r cynllun ym Mro Seiont sydd wrthi’n cael ei wireddu ar yr un pryd a’r prosiect yma.”
Dechrau trafodaeth am osod cerflun o athrawes fordwyo yng Nghaernarfon
