Dod o hyd i arteffactau wrth wneud gwaith cadwraeth yn Abaty Tyndyrn

Alice Roberts, cyflwynydd Digging for Britain, yn Abaty Tyndyrn

Mae nifer o arteffactau o’r drydedd-ganrif-ar-ddeg hyd y cyfnod modern wedi cael eu canfod yn sgil gwaith archeolegol mewn abaty yn Sir Fynwy.

Bydd y gwaith cadwraeth yn Abaty Tyndyrn yn cael sylw ar raglen Digging for Britain ar BBC 2 heno (dydd Iau, Ionawr 4).

Mae’r abaty’n sefyll ar lannau Afon Gwy ers dros 700 mlynedd, a dros y canrifoedd mae’r tywydd wedi erydu’r gwaith cerrig canoloesol.

Dros gyfnod o bum mlynedd, bydd y corff sy’n gwarchod adeiladau hanesyddol, Cadw, yn gwneud gwaith cadwraeth i ddiogelu’r abaty.

Dechreuodd ymchwiliadau archeolegol ar y safle dros yr haf, ac maen nhw eisoes wedi dod o hyd i wydr ffenestri canoloesol prin, teils llawr a chrochenwaith, a darnau arian o gyfnod Harri III (1215 i 1272), Siôr III (1760 i 1820), hyd at y cyfnodau Fictoraidd ac Edwardaidd.

‘Dysgu cymaint mwy’

Mae tîm Digging for Britain wedi bod ar y safle yn dilyn y gwaith cloddio, gafodd ei wneud er mwyn llywio’r gwaith cadwraeth, a bydd rhai o’r darganfyddiadau’n cael eu trafod ar y rhaglen heno.

“Ers dros 700 mlynedd mae eglwys yr abaty wedi bod yn croesawu addolwyr, noddwyr cyfoethog ac ymwelwyr i’r lleoliad heddychlon hwn, ac unwaith eto mae angen ychydig o sylw arno,” meddai Gwilym Hughes, Pennaeth Cadw.

‌“Mae’r hyn sydd wedi’i ddarganfod hyd yma wedi dysgu cymaint mwy i ni am Abaty Tyndyrn ac wedi gwella ein gwybodaeth a’n dealltwriaeth ohono, ei hanes, ei adeiladau a’i archaeoleg.

‌“Rwy’n falch iawn y bydd gwylwyr Digging for Britain yn cael y cyfle i gael cipolwg ar y gwaith sy’n cael ei wneud.”

‘Straeon ingol’

Mae arbenigwyr o Brifysgol Caerdydd wedi bod yn astudio’r darganfyddiadau, gan gynnwys olion rhai o gyn-feddianwyr yr abaty, ac o bosib y noddwyr.

“Dim ond ychydig o gladdedigaethau o’r Abaty yr ydym wedi’u dadansoddi hyd yn hyn, ond mae’r rhain eisoes yn rhoi cipolwg newydd heb ei ail ar fywydau preswylwyr yr Oesoedd Canol ac Ôl-ganoloesol yn yr ardal,” meddai Richard Madgwick o Brifysgol Caerdydd.

“Mae’r rhain yn cynnwys straeon ingol, gan gynnwys yr hyn sy’n ymddangos yn berson anabl a fu’n derbyn gofal mawr a osodwyd i orffwys mewn bedd a dorrwyd ar frys ychydig wrth ymyl yr Abaty ar ôl y diwygiad, gan ddangos ei bod yn dal i fod ag arwyddocâd arbennig i rai yn lleol, hyd yn oed pan nad oedd yr Abaty yn cael ei ddefnyddio.

“Rydym bellach yn cychwyn ar raglen uchelgeisiol o ddadansoddi moleciwlaidd i adeiladu bywgraffiadau manylach, gan gynnwys asesiadau o ddeiet, iechyd a tharddiadau.”

‘Claddedigaethau Catholig cyfrinachol’

Bydd angen sgaffaldiau uchel a thrwm ar gyfer y gwaith cadwraeth a fydd yn mynd rhagddo yn ddiweddarach eleni.

Cyn gosod y sgaffaldiau, comisiynwyd Archaeoleg Mynydd Du ac ArchaeoDomus i gynnal gwerthusiadau archeolegol, er mwyn osgoi unrhyw nodweddion hynafol bregus sydd wedi’u claddu yn y ddaear.

“Mae’r gwaith cloddio eisoes wedi bod o gymorth i wella ein dealltwriaeth o waith adeiladu a datblygiad yr Eglwys Abadol yn y byd canoloesol cyn ac ar ôl y Diwygiad,” ychwanega Ross Cook, perchennog ac Archeolegydd Adeiladau a Dendrocronolegydd yn ArchaeoDomus.

“Hyd yn hyn, mae gennym ddarganfyddiadau sydd wedi helpu i wella ein dealltwriaeth o ddatblygiad yr Abaty rhwng yr eglwys gyntaf a’r ail eglwys.

“Yn benodol, mae nifer ac amrywiaeth y teils llawr canoloesol, gwydr lliw, a darnau bach o blastr wedi’u paentio, wedi dechrau creu darlun o sut roedd yr eglwys ddiweddarach yn edrych ar un adeg.

“Mae claddedigaethau Eglwysi Abadol cynnar a diweddarach wedi cael eu dadorchuddio, sydd wedi datgelu claddedigaethau syml yn y dull Sistersaidd hyd at gladdedigaethau statws uchel yr elît seciwlar.

“Yn bwysig, darganfuwyd nifer o gladdedigaethau ôl-Ddiddymiad hefyd, sy’n awgrymu bod claddedigaethau Catholig cyfrinachol wedi parhau ar ôl Diwygiad Protestannaidd Harri’r VIII.”