Mae Dr Sara Rhys-Jones wedi bod yn ysbrydoli ers bron i ugain mlynedd fel seicolegydd clinigol byddar cynta’r Deyrnas Unedig, ond mae hi’n gobeithio gallu ysbrydoli rhagor i’w dilyn.
A hithau’n gweithio i Fwrdd Iechyd Prifysgol Bae Abertawe, bu’n rhaid iddi oresgyn rhwystrau a herio canfyddiadau ac agweddau er mwyn cyrraedd lle mae hi heddiw.
Cafodd ei phenodi’n seicolegydd clinigol byddar cynta’r Deyrnas Unedig yn 2003, a hi yw’r unig berson cymwys yn y proffesiwn yng Nghymru o hyd, ond mae hi’n gobeithio bod hanes ei thaith hyd yn hyn yn gallu newid hynny.
“Roedd fy nhaith i mewn i’r proffesiwn yn sicr yn frawychus ar y dechrau,” meddai.
“Fodd bynnag, rwy’n falch o’r cyflawniad hwn ac eisiau annog mwy o bobol fyddar i ymgymryd â seicoleg.
“Erbyn hyn mae yna seicolegwyr clinigol byddar yn y Deyrnas Unedig, ond byddwn wrth fy modd yn gweld un arall neu fwy o seicolegwyr byddar yng Nghymru erbyn i mi feddwl am ymddeol.
“Rwy’n gobeithio y bydd rhannu fy stori yn codi ymwybyddiaeth y gall pobol fyddar, gyda’r gefnogaeth gywir, ddod yn weithwyr proffesiynol mewn unrhyw faes ynghyd ag annog mwy o bobol fyddar i weithio yn y proffesiwn gofal iechyd.”
Taith anodd
Dydy taith Dr Sara Rhys-Jones ddim wedi bod yn un hawdd, ond mae hi’n dweud bod ei phrofiadau hyd yn hyn wedi atgyfnerthu ei hysfa i lwyddo.
Cafodd ei geni’n fyddar, a’i magu mewn teulu o siaradwyr Cymraeg oedd heb unrhyw brofiad o bobol fyddar.
Cafodd ei hannog i ddarllen er mwyn dysgu sut i ddarllen gwefusau pobol a sgiliau lleferydd yn ifanc iawn ac erbyn iddi droi’n 16 oed, roedd hi eisoes yn awyddus i fod yn seicolegydd clinigol.
“Rhoddodd fy rhieni gred gref ynof i beidio â gadael i’m byddardod greu rhwystrau nac atal fi rhag gwireddu fy mreuddwydion,” meddai.
“Yn fy arddegau, roeddwn i’n cael llawer o lawenydd yn gweithio gyda phlant ifanc, yn enwedig gydag ambell i blentyn byddar y gwnes i gyfarfod ag ef ar adegau pan oeddwn i’n gwirfoddoli mewn gwyliau plant.
“Yr adeg honno y gwyddai fy mod eisiau hyfforddi fel seicolegydd i gefnogi plant, pobl ifanc ac oedolion byddar.
“Doedd hi wir ddim yn hawdd ar y dechrau. Fe wnes i BA Anrhydedd mewn Seicoleg Gymhwysol ym Mhrifysgol Caerdydd, ond nid oedd gan yr adran unrhyw brofiad o gefnogi myfyrwyr byddar.
“Roedd gen i rywun i gymryd nodiadau ar gyfer rhai darlithoedd ac fe wnes i ddarllen cymaint â phosibl i gadw i fyny â’r cwrs. Roedd fy angerdd am y pwnc yn golygu bod gen i’r awydd i barhau er gwaethaf brwydrau ar adegau oherwydd mai fi oedd yr unig fyfyriwr byddar yn y brifysgol ar y pryd.”
Eiliad fawr yn ei bywyd
Daeth eiliad fawr yn ei bywyd a’i gyrfa pan oedd hi yn ei thrydedd flwyddyn yn y brifysgol.
Yn ystod lleoliad profiad gwaith ym Manceinion, treuliodd hi amser yn Uned John Denmark, oedd yn cynnig gwasanaeth iechyd meddwl arbenigol trwy’r Gwasanaeth Iechyd i oedolion byddar.
Trwy hynny, daeth Dr Sara Rhys-Jones i adnabod pobol fyddar a dysgu iaith arwyddo BSL.
“Er gwaethaf bod yn gyfforddus gyda’r ‘byd sy’n clywed’ a chael teulu a ffrindiau clywed gwych, roedd rhywbeth ar goll. Yn ystod fy amser yn gweithio ym Manceinion, sylweddolais nad oedd fy hunaniaeth Byddar,” meddai.
“Daeth BSL yn gyflym ac mae’n parhau i fod yn gyfathrebiad dewisol ar gyfer bywyd bob dydd ac roeddwn i’n teimlo’n gyflawn o’r diwedd.
“Pan ddychwelais i Brifysgol Caerdydd, trefnais i gael dehonglwyr BSL ar gyfer gweddill fy nghwrs. Am y tro cyntaf yn y brifysgol, roedd gen i fynediad llwyr at yr hyn oedd yn digwydd bob amser oherwydd wrth i mi gymryd nodiadau neu geisio darllen gwefusau roeddwn i wedi teimlo’n ddatgysylltiedig oddi wrth y lleill.
“Cynyddodd fy hyder yn fawr oherwydd doeddwn i ddim yn teimlo fy mod wedi fy ymylu yn y gymdeithas, felly hefyd fy mhenderfyniad i fod yn seicolegydd clinigol, i gael fy hyfforddi i asesu, gwneud diagnosis a gweithio gyda phobl ag anawsterau seicolegol ac ar draws pob lleoliad gofal.
“Y maes hwn oedd yn apelio fwyaf ataf oherwydd cwmpas gwaith clinigol ac amrywiaeth o leoliadau gofal gyda’r nod o leihau trallod seicolegol a gwella llesiant seicolegol.”
Ar ôl graddio o Brifysgol Caerdydd yn 1996, enillodd hi wobr am y prosiect traethawd hir is-raddedig gorau, a hithau wedi canolbwyntio ar theori’r meddwl ymhlith plant byddar.
Cafodd hi gynnig ysgoloriaeth PhD yn y brifysgol wedyn, yn canolbwyntio ar hunaniaeth fyddar ac agweddau at wahaniaethau rhanbarthol mewn BSL.
Cwblhaodd hi Ddiploma wedyn mewn damcaniaethau ymchwil yn y gwyddorau cymdeithasol.
Dechrau gyrfa
Aeth yn ei blaen i gael ei swydd gyntaf yn seicolegydd cynorthwyol gyda’r Gwasanaeth Plant Byddar a Theuluoedd yn Llundain, lle daeth hi i adnabod arbenigwyr blaenllaw ym maes byddardod a iechyd meddwl.
Cafodd ei swydd gyntaf yn seicolegydd clinigol cymwys ar ôl dilyn cwrs tair blynedd mewn seicoleg clinigol yn Salomons ym Mhrifysgol Canterbury Christ Church, lle mai hi oedd y person byddar cyntaf i gael ei derbyn ar y cwrs.
Bum mlynedd yn ddiweddarach, dychwelodd hi i Gymru i weithio gyda thîm cymorth ar gyfer oedolion ag anableddau dysgu yng Nghaerdydd, sef gwasanaeth sy’n dod o dan adain y Bwrdd Iechyd yn Abertawe.
Ar ôl treulio degawd yng Nghaerdydd, symudodd hi i weithio yn yr un swydd ym Mhen-y-bont ar Ogwr, lle mae hi’n parhau i weithio hyd heddiw.
Mae hi’n dibynnu ar gyfieithwyr BSL yn ystod apwyntiadau, gan sicrhau’r dulliau cyfathrebu gorau â rhieni.
“Ni fyddwn yn gallu darparu gwasanaeth seicoleg effeithiol i ddefnyddwyr gwasanaeth mewn gwasanaethau iechyd meddwl generig heb gydweithwyr rhagorol, tosturiol ac ymroddedig – y dehonglwyr BSL y bûm yn gweithio gyda nhw yn ystod fy hyfforddiant, fy swydd gyntaf ar gymhwyso a pharhau i weithio gyda nhw,” meddai.
“Rwy’n defnyddio’r term ‘cydweithwyr’ i ddangos y perthnasoedd gwaith anhygoel a ddatblygais gyda fy nhîm o ddehonglwyr BSL, sydd wedi ac yn parhau i fod o fudd aruthrol i ddefnyddwyr gwasanaethau rydym yn gweithio gyda nhw.
“Darganfuwyd yn gyflym fod dehongli yn y ffordd ffurfiol – i gyfieithu Saesneg llafar yn syml i BSL ac i’r gwrthwyneb – yn creu rhwystrau i glyw defnyddwyr gwasanaeth oherwydd bod y cynhesrwydd a’r affinedd ar goll rhwng y cyfieithydd a’r defnyddiwr gwasanaeth i gynorthwyo gyda gwaith therapiwtig.
“Darganfuwyd bod agwedd therapiwtig fy ngwaith clinigol gyda defnyddwyr gwasanaethau clyw yn llawer mwy effeithiol pe bai’r cyfieithydd a minnau’n myfyrio ar y sesiwn wedyn i gynllunio’r sesiwn nesaf.
“Er enghraifft, y geiriau a ddefnyddir gan y defnyddiwr gwasanaeth a’r trefniant eistedd i helpu pobl ag awtistiaeth neu seicosis.
“Yn fy ngwaith clinigol gyda defnyddwyr gwasanaethau clyw, mae’n bwysig bod y cyfieithydd ar y pryd yn cyfleu trefn a dewis y geiriau ynghyd â thôn y llais pan fydd yn digwydd yn yr asesiad neu sesiwn a rhoi gwybod i mi wedyn. Yn yr un modd, mae’n bwysig i mi nad yw’r cyfieithydd yn ‘trwsio’ geiriau ac ystyr aneglur.
“Gwnaeth fy mhrofiadau cyfoethog gyda defnyddwyr gwasanaeth – byddar a chlyw – fy awydd a’m hangerdd i gwblhau’r hyfforddiant a pharhau i weithio fel seicolegydd clinigol hyd heddiw.”
Hyrwyddo BSL
Mae Dr Sara Rhys-Jones yn hyrwyddo iaith arwyddo BSL y tu allan i’w gwaith, ac mae hi wedi helpu i greu cwrs llesiant rhad ac am ddim ar-lein i bobol fyddar, ACTivate Your Life.
Mae’r cwrs wedi’i gyflwyno trwy gyfrwng BSL, ac mae’n helpu pobol fyddar i ddysgu sut i ofalu amdanyn nhw eu hunain, a sut i gadw eu cyrff a’u meddyliau’n iach.
Cafodd ei gwaith gryn sylw ar y blog Limping Chicken, oedd wedi cyhoeddi fideo ac erthygl, ac mae prosiectau o’r fath yn sicrhau ei bod hi’n uchel ei pharch yn y maes.
“Mae Sara wir wedi herio ystrydebau ynghylch unigolion ag anableddau yn ei llwybr gyrfa fel seicolegydd clinigol ,” meddai’r seicolegydd clinigol ymgynghorol Clare Trudgeon, ei rheolwr llinell o fewn y tîm.
“Mae hyfforddiant mewn seicoleg glinigol yn hynod gystadleuol a heriol, ac mae ymarfer fel seicolegydd clinigol yn rôl heriol.
“Mae gweithio mewn lleoliad anabledd dysgu yn rôl arbennig o heriol oherwydd anghenion presennol y grŵp cleient a’i hangen i weithio trwy ddehonglwyr bob amser.
“Mae Sara yn gwneud gwahaniaeth o ddydd i ddydd i fywydau’r rhai sy’n gallu bod yn llai gweladwy mewn cymdeithas ond sydd yn aml â’r angen mwyaf am arbenigedd seicolegol i’w cefnogi nhw a’u gofalwyr i fyw bywydau ystyrlon a llwyddiannus.”
Goresgyn rhwystrau
“Roedd yn rhaid i mi oresgyn nifer o rwystrau a rhwystrau, ond mae’r boddhad o gyflawni uchelgais fy mhlentyndod o helpu eraill wedi gwneud y cyfan yn werth chweil,” meddai Dr Sara Rhys-Jones.
“Rwyf wedi profi y gall clinigwyr byddar weithio gyda chleientiaid sy’n clywed gan ddefnyddio dehonglwyr BSL rheolaidd, tra hefyd yn dod â mewnwelediad a gwybodaeth wahanol mewn gwaith clinigol gyda defnyddwyr gwasanaeth byddar.
“Nawr rwy’n gobeithio gweld mwy o glinigwyr byddar yn cymhwyso, ac i Gymru gael mwy nag un seicolegydd clinigol byddar a gweithwyr gofal iechyd proffesiynol.”
