Ugain Cwestiwn Vaughan Gething

Gydag aelodau Llafur Cymru wedi cychwyn pleidleisio ar gyfer eu harweinydd newydd, a fydd maes o law yn olynu Mark Drakeford yn Brif Weinidog, mae Huw Onllwyn wedi holi ugain cwestiwn i’r ddau sydd yn y ras.

Fe gewch farn Huw am atebion Vaughan Gething a Jeremy Miles yn ei golofn ddiweddaraf.

A dyma atebion Vaughan Gething yn eu cyfanrwydd…

Pam mai chi yw’r dyn gorau ar gyfer y swydd hon?

Mae hon yn foment enfawr i Gymru a’n plaid. Rydym yn wynebu argyfwng costau-byw Torïaidd ac yn disgwyl Etholiad Cyffredinol unrhyw ddiwrnod. Mae angen arweinydd sy’n barod o’r diwrnod cyntaf.

Rwy’n credu bod gennyf y profiad, y gwerthoedd, a’r weledigaeth sydd eu hangen i arwain mudiad unedig a dod â phobl ynghyd i adeiladu dyfodol llawn gobaith a thegwch.

Sut byddech chi’n crynhoi eich gweledigaeth ar gyfer Cymru?

Gyda’n gilydd, gallwn adeiladu dyfodol tecach i Gymru lle mae gan bawb gyfle i lwyddo, waeth beth fo’u cefndir neu eu hymddangosiad.

Rwyf wedi ymrwymo i sicrhau cenedl iach, gyda Gwasanaeth Iechyd Gwladol Cymru bob amser yn ddiogel yn nwylo’r cyhoedd a bob amser yn flaenoriaeth gyllidebol.

Gallwn greu ffyniant gwyrdd, sicrhau bod gan bawb le sy’n cael ei alw’n gartref, creu cyfleoedd addysgol ar bob oedran a chyfnod o fywyd, ac adeiladu Cymru gryfach, gyda mwy o bwerau i Gymru ac yn cael eu rhannu ledled Cymru.

Beth yw tri pheth y byddwch yn eu gwneud i roi hwb i economi Cymru, gan gynnwys cefnogi cwmnïau lleol, hen a newydd?

Fel Prif Weinidog, byddwn yn rhoi creu swyddi gwyrdd wrth wraidd diogelu dyfodol Cymru. Mae hyn yn golygu ysgogi buddsoddiad mewn ynni adnewyddadwy a sectorau gwyrdd eraill, gan helpu i sicrhau bod ynni adnewyddadwy o Gymru o fudd i bobl yng Nghymru.

Byddem yn blaenoriaethu ac yn hyrwyddo cadwyni cyflenwi lleol, yn enwedig mewn sectorau fel adeiladu tai i gefnogi twf busnes a byddem yn cefnogi busnesau lleol drwy gysylltu pob buddsoddiad cyhoeddus â chanlyniadau gwell i economïau lleol. Byddem hefyd yn ehangu cynlluniau presennol fel Arfor a Phrosiect Perthyn.

Byddem hefyd yn sefydlu Gwaith Teg – cronfa newydd i gefnogi arferion gwaith teg ar draws Cymru, er mwyn sicrhau bod twf yn cael ei ddosbarthu’n deg i bawb.

Sut fyddech yn denu cwmnïau mawr, byd-eang, i fuddsoddi yng Nghymru, i ddarparu mwy o swyddi rhagorol ledled y wlad?

Rwyf wedi addo diwygio ein systemau cynllunio a mewnfuddsoddi i ddenu mwy o fuddsoddiad i Gymru. Drwy ddiwygio cynllunio, gallwn roi mwy o gyflymder a sicrwydd i’r broses o wneud penderfyniadau ar gyfer prosiectau mawr sy’n dod â swyddi da i Gymru – yn enwedig ym maes ynni adnewyddadwy.

Byddem hefyd yn adolygu ein llwybrau mewnfuddsoddi gyda’r nod o’i gwneud hi’n haws fyth i fuddsoddi a dod â swyddi da i Gymru.

Mae hyn yn adeiladu ar y gwaith yr wyf eisoes wedi’i wneud fel Gweinidog yr Economi, gan gynnwys ar ddenu buddsoddiad sylweddol yn y diwydiant lled-ddargludyddion.

Mae Brexit yn fargen sydd wedi’i chwblhau. Sut y byddwch yn ceisio sicrhau y bydd Cymru’n elwa o Brexit?

Mae’n anrhydedd i mi gael enwebiad y Mudiad Llafur dros Ewrop yn yr etholiad hwn, ac rwyf wedi ymrwymo i Gymru fod yn genedl hyderus, flaengar yn cymryd ei lle ar lwyfan y byd.

Rwyf hefyd yn arbennig o falch o fod wedi sicrhau’r cyhoeddiad y bydd pwerau a chronfeydd ôl-UE yn dychwelyd i Gymru o dan Lywodraeth Lafur y DU. Rwyf eisoes wedi ymrwymo y byddai’r cronfeydd hyn yn ein helpu i ail-fuddsoddi mewn prentisiaethau a sefydlu Gwaith Teg, y gronfa gwaith teg.

Ydych chi’n meddwl y dylai pobl sy’n ennill cyflogau uchel dalu mwy o drethi?

O ystyried fy nghefndir fel stiward siop, cyfreithiwr cyflogaeth undeb llafur, a Llywydd Cyngres Undebau Llafur Cymru, ni fyddwch yn synnu o glywed fy mod yn credu mai’r rhai sydd â’r ysgwyddau ehangaf a ddylai ysgwyddo’r baich trymaf.

Mae yna nifer o ffyrdd o symud ein cymdeithas tuag at yr egwyddor hwnnw. Un o’r rheini yw’r diwygiadau i’r dreth gyngor y mae fy nghyd-Aelod Rebecca Evans yn gweithio arnynt fel Gweinidog Cyllid yn Llywodraeth Cymru.

Mae llawer wedi newid ers y tro diwethaf i’r dreth gyngor gael ei diweddaru yng Nghymru, ac mae’r system wedi dyddio ac yn annheg. Mae rhai pobl yn talu gormod o dreth y cyngor. Mae’n bosibl na fydd rhai pobl yn talu digon, tra fod aelwydydd sy’n byw mewn eiddo gwerth is yn talu cyfran gymharol uchel o dreth.

A yw Deallusrwydd Artiffisial yn fygythiad i swyddi yng Nghymru? Ar yr un pryd, sut gall Cymru elwa ar AI?

Fel llawer o ddatblygiadau technolegol, mae deallusrwydd artiffisial yn dod â chyfleoedd a risgiau, a rôl y Llywodraeth yw helpu i sicrhau bod deallusrwydd artiffisial yn cael ei ddefnyddio er budd pobl yn hytrach na’i disodli.

Dyna pam rwyf wedi buddsoddi cyllid yn y rhaglen Cyflymydd Cenedl Ddata Cymru, sef cydweithrediad rhwng prifysgolion Caerdydd, Abertawe, Aberystwyth a Bangor i helpu Cymru i sicrhau llwyddiant hirdymor ym maes gwyddor data a deallusrwydd artiffisial.

Mae Cyngor Partneriaeth y Gweithlu yn bartneriaeth rhwng yr undebau llafur, cyflogwyr a Llywodraeth Cymru. Mae wedi cytuno’n ddiweddar i sefydlu gweithgor ar AI – gan sicrhau bod gweithwyr ac undebau llafur yn helpu i lunio ein hymateb i gynnydd AI, wrth i’w oblygiadau ddod yn gliriach.

Mae tai yn ddrud iawn – ac mae 70% o gost tŷ newydd yn talu am y tir yn unig. Achoswyd y broblem hon gan Ddeddf Iawndal Tir 1961, sydd o fudd i dirfeddianwyr cyfoethog. A yw’n bryd diddymu’r ddeddf honno ?

Mae iawndal tir yn fater a gadwyd yn ôl, byddai diddymu neu ddisodli Deddf 1961 yn fater i Lywodraeth y DU.

Rwyf wedi ymrwymo i wneud mwy i ddarparu’r tai newydd sydd eu hangen ar Gymru, gan gynnwys ymrwymiad i gyflymu’r gwaith o adeiladu tai cymdeithasol a sefydlu Tasglu Tai Fforddiadwy.

Bydd y farchnad ganabis gyfreithiol yn UDA yn werth $100bn yn 2024, gan ddod ag incwm y mae mawr ei angen i ffermwyr, ardaloedd gwledig a’r diwydiant twristiaeth. A ddylai canabis gael ei gyfreithloni yng Nghymru?

Llywodraeth y DU sy’n gyfrifol am statws cyfreithiol cyffuriau ac felly dylid mynd ati ar sail y DU gyfan.

Mae Cymru wedi cyflwyno cwricwlwm ysgol newydd, yn seiliedig ar y Cwricwlwm er Rhagoriaeth a gyflwynwyd yn ddiweddar yn yr Alban. Fodd bynnag, mae safonau addysg yn yr Alban yn plymio. A yw’n bryd rhoi’r gorau i fodel yr Alban ac ailgyflwyno addysg sy’n seiliedig ar ddysgu gwybodaeth?

Rwy’n falch o’r cwricwlwm newydd beiddgar a gyflwynwyd gan Lywodraeth Cymru.

Rwyf hefyd wedi ymrwymo i gyflawni rhagoriaeth yn ein hysgolion a’n colegau, gan weithio gydag athrawon a staff cymorth ysgolion. Mae plant ysgol Cymru yn dal i deimlo effaith y pandemig Covid ar ddysgu a chymdeithas.

Byddai fy llywodraeth wedi ymrwymo i gau’r bwlch cyrhaeddiad a mynd i’r afael â’r cynnydd mewn absenoldebau ac ymddygiad aflonyddgar mewn ysgolion drwy ganolbwyntio ar gymorth i deuluoedd.

Byddem yn gweithio gydag awdurdodau lleol, ysgolion a rhieni i hyrwyddo mynediad i addysg cyfrwng Cymraeg ac i gefnogi plant a phobl ifanc ag Anghenion Dysgu Ychwanegol.

Mae myfyrwyr yn dweud eu bod yn cael eu twyllo gan gyrsiau gradd drud nad ydynt yn gwneud fawr ddim ar gyfer eu helpu i ganfod swyddi da. Sut fyddwch chi’n atal hyn rhag digwydd?

Dylai pawb deimlo bod ganddynt y gobaith o ddyfodol cyffrous yma yng Nghymru, ac felly byddem yn gwneud mwy i gadw a datblygu talent a sgiliau amrywiol ledled y wlad.

Byddai fy llywodraeth yn cefnogi colegau addysg bellach i hyfforddi pobl yn y sgiliau gwyrdd sydd eu hangen arnom ar gyfer y dyfodol mewn adeiladu, peirianneg, gweithgynhyrchu, a llawer mwy.

Byddem hefyd yn gweithio i sicrhau bod pob dysgwr yn cael ei gefnogi wrth iddynt drosglwyddo i fyd gwaith.

Mae’r Deyrnas Unedig yn drydydd yn y byd o ran gwariant ar iechyd, fel cyfran o GDP. Fodd bynnag, mae canlyniadau iechyd Cymru yn waeth na’r rhai a welir mewn gwledydd fel Seland Newydd, lle mae gwasanaethau iechyd yn cael eu rhedeg a’u hariannu’n wahanol. A yw model y GIG yn dal yn addas at y diben?

Y cyhoeddiad cyntaf a wneuthum yn ystod yr ymgyrch hon oedd lansio Cyfamod GIG Cymru, gan warantu y byddai’r GIG yng Nghymru yn cadw’n driw i egwyddorion Bevan, yn ddiogel yn nwylo’r cyhoedd ac yn canolbwyntio ar y canlyniadau gorau.

Mae canlyniadau iechyd yn cael eu pennu gan nifer enfawr o ffactorau. Byddem yn dysgu o arfer gorau rhyngwladol, gan ddefnyddio ein hadnoddau’n ddoeth i gael y canlyniadau gorau posibl i gleifion, lleihau amseroedd aros, helpu pobl i reoli cyflyrau cronig, a blaenoriaethu iechyd meddwl ochr yn ochr ag iechyd corfforol.

Mae gordewdra yn lladdwr. Mae gan Gymru’r gyfradd uchaf o ordewdra ymhlith plant yn y DU – ac mae 80% o bobl ym Mlaenau Gwent yn ordew – yn fwy nag unrhyw le arall yn y DU. Pwy sy’n gyfrifol am hyn – a sut dylid mynd i’r afael â gordewdra yng Nghymru?

Dylai rôl y Llywodraeth fod i helpu pobl i wneud y dewisiadau iachaf sy’n eu galluogi i fyw a theimlo’n iach.

Mae atal gordewdra yn her gymhleth, gyda llawer o ffactorau’n cyfrannu ar lefel unigol, cymunedol a chymdeithasol. Yn rhy aml mae pobl yn wynebu dewisiadau afiach gyda llif cyson o negeseuon yn hyrwyddo opsiynau afiach.

Ni all y Llywodraeth, y GIG nac unrhyw sector arall ymdrin â’r broblem ar ben eu hunain. Mae’n gofyn am gydweithio. Mae fy nghyd-Aelod yn Llywodraeth Cymru, Lynne Neagle hefyd yn arwain camau beiddgar gyda mesurau iechyd cyhoeddus i fynd i’r afael â’r her hon.

A oes angen ffyrdd newydd, gwell a mwy diogel ar Gymru?

Mewn rhai mannau, oes – a bydd rheini’n dal i gael eu hadeiladu. Does dim gwaharddiad ar adeiladu ffyrdd, ond mae’r bar bellach yn uwch ac mae hynny’n iawn.

Wrth wella ffyrdd, rhaid i ddiogelwch fod yn hollbwysig i’r ffordd y cânt eu dylunio. Wrth ddylunio gwaith gwella ffyrdd, neu ffyrdd newydd, dylem ystyried diogelwch pawb a fydd yn eu defnyddio, gan gynnwys cerddwyr, beicwyr, bysiau a gyrwyr.

Mae ein polisi ffyrdd yn caniatáu i ffyrdd gael eu hadeiladu ar gyfer datblygiad economaidd ond mae’r profion rydyn ni’n eu gosod yn bodoli i amddiffyn ein hamgylchedd.

Mae 70% o bobol Cymru yn gwrthwynebu’r ddeddf 20mya. Bydd yn cynyddu costau busnes, yn torri gwasanaethau bysiau ac yn arwain llawer o yrwyr i golli eu trwyddedau a’u swyddi, wrth wneud dim mwy na gyrru ar gyflymder o 24mya. Ydy hi’n bryd gwneud tro pedol?

Cyflwyno 20mya fel y terfyn cyflymder rhagosodedig oedd y peth iawn i’w wneud, mae’n gwneud ffyrdd yn fwy diogel a’r dystiolaeth yw bod pobl yn lleihau eu cyflymder.

Eglurais yn glir fy nghefnogaeth i adolygiad gyda llywodraeth leol, fel y gall pobl ddweud yn benodol beth yr hoffent ei weld yn newid a pham. Rwy’n meddwl y byddai newidiadau i rai ffyrdd sy’n dangos bod y cyhoedd wedi cael gwrandawiad a bydd gennym ni bolisi cydlynol o hyd ar leihau cyflymder mewn ardaloedd prysur.

Fel Prif Weinidog, byddwn yn arwain Llywodraeth sy’n gwrando ac yn dod â phobl gyda ni ar y penderfyniadau a wnawn.

Yn ôl yr Athro Michael Kelly, bydd cyflawni sero net erbyn 2050 yn costio £3 triliwn i’r DU (hyd at £180k fesul cartref); bydd angen defnyddio’r cynnyrch byd-eang o ddeunyddiau allweddol megis lithiwm, cobalt a neodymium – a bydd angen gweithlu o faint y GIG i’w weithredu. Bydd cyrraedd sero net yn niweidio ein heconomi ac yn ein gwneud yn dlotach, tra bydd India, Asia, Affrica a China yn cynyddu eu hallyriadau CO2 tra’n parhau i ffynnu. A ddylem ni, felly, anelu at sero net? A yw hyd yn oed yn bosibl ei gyflawni?

Yr argyfwng hinsawdd yw her gyfunol fwyaf ein cenhedlaeth, ac rwyf wedi ymrwymo i gyflawni Sero Net. Mae cenedlaethau’r dyfodol yn dibynnu arnom ni i gyflawni.

Ar un adeg arweiniodd Cymru’r byd i’r Chwyldro Diwydiannol; yn awr mae’n rhaid inni ymateb i’r her a bachu ar gyfle’r Chwyldro Diwydiannol Gwyrdd i adeiladu dyfodol cryfach, tecach a mwy cynaliadwy.

Fel Prif Weinidog, byddwn yn blaenoriaethu cyflawni cyfiawnder hinsawdd a chyfiawnder cymdeithasol gyda’i gilydd. Mae pobl yng Nghymru nawr yn byw gydag effaith newid hinsawdd. O lifogydd amlach i’r peryglon a achosir gan domenni glo, mae o fudd i bob un ohonom fynd i’r afael â newid hinsawdd gyda’n gilydd

Mae’r rhan fwyaf o bobl yn cytuno y dylid cynyddu’r defnydd o’r Gymraeg. Mae’r mentrau iaith mewn sefyllfa dda i gyflawni’r nod hwn, ond yn brin o arian parod. Beth am roi £0.5m yr un iddynt er mwyn hybu defnydd cymunedol o’r Gymraeg ar draws pob oed?

Fel llawer o bobl yng Nghymru, dysgwr ydw i. Mae’r Gymraeg yn rhan hanfodol o’n hunaniaeth genedlaethol. Mae’r iaith yn perthyn i bawb, ac rwyf wedi ymrwymo i sicrhau ein bod yn cyrraedd miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Mae hybu’r defnydd o’r Gymraeg ar draws pob oedran yn allweddol i gyrraedd y nod o filiwn o siaradwyr. Gyda’m harweinyddiaeth i, byddem yn hyrwyddo rhaglen arloesol Arfor i fwy o ardaloedd Awdurdodau Lleol, i gefnogi a thyfu’r Gymraeg ochr yn ochr ag economïau lleol, ac ymestyn Prosiect Perthyn i gefnogi mentrau cydweithredol Cymraeg eu hiaith.

Byddwn hefyd yn llwyr gefnogi cais i roi statws gwarchodedig UNESCO i’r Eisteddfod.

Sut y byddwch yn amddiffyn y rhyddid i lefaru, gan gynnwys mewn ysgolion a phrifysgolion?

Mae’n bwysicach nag erioed ein bod yn parhau i sicrhau bod cydraddoldeb ac amrywiaeth yn rhan allweddol o’n haddysg, fel bod ein plant yn tyfu i fyny gyda gwerthfawrogiad a dealltwriaeth o brofiadau pobl eraill.

Byddem yn cefnogi mesurau i sicrhau bod disgyblion yn cael profiad a dealltwriaeth eang o gymunedau amrywiol trwy gydol eu hamser yn yr ysgol, a hefyd yn sicrhau nad oes croeso i homoffobia, rhywiaeth, hiliaeth, a disgrimineiddo yn erbyn yr anabl yn ein system addysg.

Rwy’n hyderus yn y ddeddfwriaeth bresennol i amddiffyn rhyddid barn mewn ysgolion a phrifysgolion yng Nghymru.

Sut byddech chi’n rheoli mewnfudo tra’n datblygu perthynas dda ar draws Cymru amlddiwylliannol?

Mater i Lywodraeth y DU yw polisi mudo, ond rhaid inni gael system sy’n cefnogi economi a gwasanaeth cyhoeddus Cymru, yn ogystal â chroesawu’r rhai sy’n ffoi rhag erledigaeth neu ryfel.

Rwy’n falch bod Cymru yn Genedl Noddfa, yn croesawu pobl o bob rhan o’r byd.

Rwy’n Gymro a aned yn Zambia ac rwy’n falch o gynrychioli rhai o gymunedau mwyaf amrywiol Cymru yn y Senedd. Mae Cymru wedi’i chryfhau gan amlddiwylliannedd. Os byddaf yn ennill y gystadleuaeth hon, fi fydd yr arweinydd du cyntaf o unrhyw genedl yn Ewrop. Gwn yn union beth fyddai hynny’n ei olygu i fechgyn a merched du ifanc ledled Cymru weld rhywun sy’n edrych fel nhw yn y swyddfa uchaf, a beth fyddai’n ei olygu i bawb ledled Cymru weld prawf pellach y gellir gwireddu eu potensial yma yng Nghymru.

A ddylai traws-fenywod gael yr hawl i gystadlu mewn digwyddiadau chwaraeon yn erbyn merched cis?

Rwyf wedi ymrwymo i barhau i gefnogi Cynllun Gweithredu LGBTQ+ cyfredol Llywodraeth Cymru. Mae’r Cynllun Gweithredu hwn yn dweud bod allgáu cyffredinol o bobl drawsryweddol ac anneuaidd mewn perygl o anfon y neges anghywir at bobl ifanc traws na allant gael yr un cyfleoedd â’u ffrindiau a phlant eraill.

Mae chwaraeon yn eang eu cwmpas ac mae agwedd unffurf at fater cymhleth iawn yn heriol. Dylai chwaraeon fod i bawb, yn fan lle gall pawb gymryd rhan a lle mae pawb yn cael eu trin â charedigrwydd, urddas a pharch. Rhaid inni weithio’n galed i chwilio am gyfleoedd ar gyfer deialog, i ddod o hyd i ffyrdd o hybu dealltwriaeth yn hytrach na gwrthdaro, ac i ddangos parch yn hytrach na chwilio am allgáu.