Raymond Williams, un o feddylwyr y gair
Un o’r llyfrau cyntaf sy’n cael eu hargymell i fyfyrwyr newydd i astudiaethau’r cyfryngau yw Media Organization and Production, gan Simon Cottle (2003, t.7), sy’n cyfeirio’r darllenwr at y syniad canlynol : “Whoever owns and controls material production will also generally have control over ‘mental production”.

Mae Simon Cottle yn ysgrifennu am waith pwysig Marx ac Engels, yr Ideoleg Almaeneg (1846). Yn fyr, un o’r syniadau sy’n cael ei alw’n Farcsaidd yw bod pob cynnyrch yn cael ei effeithio gan amgylchiadau’r broses gynhyrchu.

Pan oedd yna weithlu enfawr ym Merthyr Tydfil yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg[1], cafodd yr ardal a’i chynnyrch llenyddol eu trawsnewid ac roedd yna ddewis o bapurau newydd lleol ar gael trwy’r Gymraeg.  Does dim posib creu celfyddyd mewn gwacter.

Dyfyniad arall rydw i am roi sylw iddo yw hwn gan Foucault: “In every society the production of discourse is at once controlled, selected, organised and restributed according to a certain number of procedures …” (‘The Discourse Of Language’ 1995 Language & Cultural Theory Reader )

Mae Foucault a Cottle yn gytûn fod pwy bynnag sy’n berchen ar y cyfryngau yn dylanwadu’n fawr arnyn nhw, yn union fel y dangosodd ymchwiliad Leveson y llynedd.

The Sun Wot Won It?

Enghraifft adnabyddus o’r gred hon oedd tudalen flaen The Sun ar ddiwrnod yr Etholiad yn 1992,  pan honnodd mai’r papur a enillodd yr etholiad i’r Blaid Geidwadol.[2] Rupert Murdoch a oedd yn berchen ar The Sun bryd hynny hefyd. Dyma gwestiwn sydd dal heb gael ei ateb yn gyfangwbl: faint o benderfyniadau’r papurau dyddiol sy’n cael eu cymeradwyo gan berchnogion yn hytrach na golygyddion?

Neu – yn nhermau Marcsaidd Cottle a Foucault (ac felly hefyd y Cymro di-Gymraeg Raymond Williams) :  faint o ddylanwad sydd gan berchnogion y wasg ar ei chynnyrch?

Gwelwn fod y syniadau yma am ddylanwad llwgr wedi cael eu cyflwyno ymhell cyn i unrhywun ddyfeisio’r ffôn symudol.[3]

O ddarllen gwaith Raymond Williams ar y pwnc o’r saithdegau mae’n amlwg fod cynnwys y papurau yn cael ei dargedu’n fwriadol o ran denu darllenwyr.  Yn wir, mae’n debyg y byddai papur “o ansawdd” megis The Guardian yn colli arian pe bai’n bapur “poblogaidd”; gan fod ei hysbysebwyr yn talu am griw dethol o ddarllenwyr – ni fyddai’r gost o gynhyrchu papurau ychwanegol yn cael ei dalu gan y gwerthiant newydd. [4]

Dyma sut y  mae dyfyniad Foucault yn gorffen, trwy sôn sut y mae cymdeithas yn cymedroli iaith: “…to cope with chance events, to evade its onerous ponderous awesome reality.”

Y geiriau teg

Hynny yw, un o’r rhesymau tros gyfyngu iaith yw ein bod yn hoff o gadw draw o bethau ‘anwaraidd’:  y tabŵs mawr yw rhyw, mynd i’r tŷ bach, a hyd yn oed marwolaeth ei hun.

Mae’r ffaith fy mod i’n defnyddio’r ymadrodd “mynd i’r tŷ bach” yn dangos yn glir pa mor gryf ydy’r ysfa yna i osgoi testun tabŵ : cyfeirio at ‘outhouse’ oedd yr ystyr gwreiddiol, ond does neb am ddisgrifiad mwy penodol na hynny heddiw. [5]

Dw i’n credu bod y defnydd yma o ‘eiriau teg’ neu “euphemisms” yn dangos fod pŵer iaith yn cael ei ffrwyno bob dydd ar bob lefel o gymdeithas. Sut mae hyn yn effeithio arnon ni, Gymry?

Ydy’r esiampl o geisio defnyddio’r ymadrodd “gair teg” yn rhyw fath o enghraifft o’n hawydd cryf i osgoi’r defnydd o eiriau “Saesneg”[6]?  Ac ydy hyn yn creu “tabŵ” ychwanegol i ni fel Cymry Cymraeg tybed? : Mae hyd yn oed y ffaith fod gennym iaith sy’n ffonetig[7] fel petai’n gwanhau’r iaith, gan ei fod yn caniatáu inni gynnwys unrhyw air yn ein Cymraeg ysgrifenedig; dim ond ei fod yn fwy o ‘ewffemism’ na ‘thabŵ’!

Er bod gan y Gymraeg, un o ieithoedd hynaf Ewrop, eirfa gyfoethog i ddewis ohoni, mae gan Saesneg (a Saesneg Americanaidd felly) ddwy iaith yn ddwfn yn ei gwreiddiau, sef yr Hen Almaeneg a Ffrangeg – sy’n fantais fawr wrth ddewis enwau ar bethau : e.e. mae Fisch yn haws ei yngan na poisson, felly ‘fish’ yw’r gair Saesneg.  Mae nifer ohonom yn teimlo’n lletchwith wrth fenthyg geirfa o’r Saeson a’r Americanwyr, ond dyna’n syml ydy natur iaith.  Yn nhermau Saussure, y langue sy’n hollbwysig, nid y parole.

Fel olynydd Saussure, Michel Foucault, mae gen i ddiddordeb sylweddol yn y darn o waith La trahison des images gan René Magritte[8].  Yn y ddelwedd enwog ac ysgytwol hon, ceir y geiriau “Ceci n’est pas un pipe” .

Un cyfieithiad Cymraeg posib o’r uchod byddai “Nid cetyn yw hwn”:  gosodir rhywogaeth ar enwau yn y Gymraeg yn yr un modd â Ffrangeg, a rhaid ystyried felly’r rheolau gramadegol sy’n ynghlwm â hynny.

Y drafferth yw, Saesneg yw iaith gyntaf  nifer fawr o’n dysgwyr Cymraeg ac fe gollodd hi’r arfer o osod rhywogaeth ar enwau cyffredin ar ôl i Hen Almaeneg yr Engl-Sacsoniaid gyfuno â Ffrangeg eu concerwyr.[9] Felly, mae’n gallu bod yn rhwystr i ddysgwyr o bob lefel.

Nodiadau

[1] Ceir disgrifiad pellach o Ferthyr gan Raymond Williams yn ei erthygl “The Black Domain” , adolygiad o lyfr gan Gwyn A. Williams i’r Guardian 8.6.1978.  Fersiwn drafft o’r erthygl yma o deipiadur Raymond Williams ei hun ddarllenais tra’n ymweld â Chanolfan Richard Burton ym Mhrifysgol Abertawe eleni.  Wnes I osgoi defnyddio’r enw ‘vacuum’ uchod, sy’n eironig braidd o gofio enw un o gyflogwyr mwyaf y dref tan yn ddiweddar, sef yr enw a drodd yn ferfenw; Hoover[-ing].

[2] Roedd y pennawd yn ymbil ar y person olaf i adael Prydain i ddiffodd y golau – pe bai’r Cymro di-Gymraeg Kinnock yn cael ei ethol yn Brif Weinidog.

[3] Mae gwrandawiadau Leveson wedi archwilio pa mor gyffredin oedd hi i ohebwyr papurau newydd Llundain dorri I mewn i negeseuon ffonau symudol.

[4] “What the Papers Don’t Say” adolygiad Raymond Williams o Newspaper Money & the Search for the Affluent Reader (Fred Hirsch & David Gordon, Hutchinson) .

[5] Er taw Gwyddeles yw fy ngwraig, yr ymadrodd “tŷ bach” mae hi’n ei ddefnyddio gyda’n plant ifanc, enghraifft ddiddorol o “lingua franca” yn cael ei defnyddio fel ‘gair teg’ [euphemism].

[6] Saesneg , neu ddylanwad Americanaidd/Hen Almaeneg/ Ffrangeg Normandie i ddweud y gwir?

[7] Mae’r gair ‘Cymraeg’ ffonetig ei hun yn enghraifft dda o air ffonetig, ac o o Gymreig-eiddio term estron er mwyn ceisio osgoi defnyddio’r term Saesneg h.y. ‘phonetic’.

[8] Unigolyn arall o Wlad Belg

[9] Defnyddiaf y term yna yn hytrach na gorchfygwyr er mwyn eglurdeb hanesyddol!