Bydd Oriel Môn yn croesawu Dr Ceri Thomas, sy’n artist, hanesydd celf a churadur, ar gyfer sgwrs am ei arddangosfa ‘Artistiaid ac Athrawon’ yn Oriel Kyffin Williams.
Mae’r arddangosfa arbennig hon yn dathlu 70 mlynedd o fodolaeth Ysgol Gyfun Llangefni drwy ddangos gwaith tri o’u hathrawon celf amlycaf, sef Harry Hughes Williams, Ernest Zobole a Gwilym Pritchard.
Mae gwaith Ceri Thomas wedi’i arddangos yng Nghymru a thramor, ac mae’n aelod o’r Academi Frenhinol Gymreig.
Mae wedi cyhoeddi sawl llyfr ac erthygl ar gelf yng Nghymru ers yr 1920au, gan gynnwys ysgrifau ar Ernest Zobole (Seren, 2007) ac Ogwyn Davies (Y Lolfa, 2022).
Mae wedi curadu sioeau unigol a sioeau grŵp, megis ‘Shaping Wales: David Bell and Kathleen Armistead’ yn Oriel Gelf Glynn Vivian, Abertawe.
Mae hefyd wedi siarad yng Ngŵyl y Gelli ac wedi ymddangos ar y BBC a Channel 5.
Athrawon arloesol
Roedd y tri athro sy’n cael eu dathlu yn arloesol yn eu cyfnod ac yn cydweithio hefyd.
“Er ein bod yn cofio Gwilym Pritchard yn bennaf fel paentiwr pan oedd yn yr ysgol, oherwydd bod Zobole yno, daethon nhw yn ffrindiau,” meddai Dr Ceri Thomas wrth golwg360.
“Roedd Gwilym yn dysgu crefft mewn gwirionedd, tra bod Zobole yn dysgu paentio.
“Mae’r gwahaniaeth hwnnw hefyd.
“Bu Hughes Williams a Zobole yn dysgu paentio a darlunio, a Gwilym yn dysgu crefftau.
“Yn amlwg, roedd yn arlunydd hefyd.
“Mae hynny’n dangos i chi sut y gall athro fod yn ysbrydoledig.
“Rwy’ hefyd wedi cael gwybod yn anuniongyrchol bod Hughes Williams a Gwilym Pritchard yn athrawon da iawn.
Tirweddau amrywiol
Oherwydd bod y tri yn dod o ardaloedd gwahanol, roedd hyn yn dylanwadu ar y dirwedd yn eu gwaith celf.
“O ran y tri dyn, roeddent yn darlunio eu hardal a’u tirweddau,” meddai.
“Y peth i’w atgyfnerthu yno yw bod Hughes Williams yn dod o dirwedd amaethyddol wledig yn Ynys Môn.
“Byddai’n paentio amaethyddiaeth wledig.
“Daeth Zobole o gymoedd y Rhondda.
“Roedd yn fwy diwydiannol, math o ddyffryn dwfn lle, gan fod Ynys Môn yn weddol wastad, cafodd drafferth i baentio yn Ynys Môn.
“Mae llun hyfryd yn yr arddangosfa sydd o sgwâr y dref gyda’r cloc.
“Rhoddodd y darlun i Gwilym fel ffrind ac fel cyd-athro.
“Dylwn i ddweud fy mod wedi cwrdd â Zobole a Gwilym.
“Yn amlwg, wnes i ddim cwrdd â Hughes, gan iddo farw cyn i mi gael fy ngeni.
“Roedd Zobole yn ei chael hi’n haws gwneud strydoedd oherwydd ei fod yn dod o’r Rhondda, a oedd yn llawn tai lle, fel yr arferai Hughes Williams wneud, y tir fferm wledig.
“Daeth Gwilym wedyn o ogledd Cymru ychydig yn wahanol.
“Roedd Gwilym yn hanu o Benrhyn Llŷn, Llanystumdwy.
“Mae’n tueddu i baentio’r gwledig.
“Rwy’n meddwl mai ei dad oedd y prifathro yn ysgol y pentref.
“Mae Gwilym yn paentio’r gwledig, ond nid yr amaethyddol gymaint.
“Maen nhw i gyd yn paentio agweddau ychydig yn wahanol ar Gymru.”
Techneg
Roedd gan y tri eu techneg eu hunain, tra bod Gwilym Pritchard hefyd wedi’i ddylanwadu gan waith celf arloesol Kyffin Williams.
“O ran techneg, mae Hughes Williams yn defnyddio brwsh,” meddai.
“Mae Zobole hefyd yn gwneud hyn yn bennaf.
“Mae Gwilym yn defnyddio cyllell balet yn weddol aml.
“Rwy’n meddwl, i raddau, allan o bob un ohonyn nhw, fod Gwilym wedi’i ddylanwadu gan Kyffin Williams oedd yn defnyddio cyllell balet.
“Ganed Kyffin Williams yn Llangefni.
“Mae’n debyg mai Kyffin Williams yw’r artist Cymreig enwocaf yn y 50 mlynedd diwethaf.
“Defnyddiodd gyllell balet, oedd yn anarferol.
“Dw i’n meddwl bod hynny wedi dylanwadu ar Gwilym.
“Mae lluniau Kyffin yn weddol unlliw, tra bod lluniau Gwilym yn fwy lliwgar.
“Mae hynny’n ymwneud â thechneg.
“Mae Hughes Williams yn defnyddio brwsh yn unig.
“Brwsh yw Zobole yn bennaf, ac mae Gwilym yn dechrau defnyddio mwy o waith cyllell paled sef yr hyn a wnaeth Kyffin.”
Disgyblion
Er bod y tri yn athrawon ac yn artistiaid, ychydig iawn o artistiaid eraill ddaeth o’r ysgol, ond mae ambell eithriad i godi calon.
“Gallai addysg gelf fod yn bwnc enfawr, boed yn Llangefni neu unrhyw le,” meddai Dr Ceri Thomas.
“Un o’r pethau arbennig am Langefni yw mai ysgol ramadeg oedd hi.
“Daeth yn un o’r ysgolion cyfun cyntaf yng Nghymru.
“Mae’r ysgol ei hun yn arloesi o ran addysg gelf.
“Rwy’n meddwl eu bod nhw wedi bod yn ffodus i gael y tri artist yma fel athrawon celf ac i ddatblygu o ran addysg celf.
“Gyda thri artist fel yna, efallai y byddech chi’n meddwl bod yna ddisgyblion yn yr ysgol aeth ymlaen i fod yn artistiaid eu hunain.
“Mae artist aned yn Nhreafon wedi byw ar hyd ei oes yng Nghastell-nedd yn Ne Cymru.
“Ei enw oedd Wilf Roberts.
“Ganed Wilf yn 1941.
“Roedd yn baentiwr hyfryd ac roedd yn ddisgybl yn yr ysgol.
“Pan gyrhaeddodd Zobole yn 1953, byddai Wilf wedi bod yn 12 oed.
“Dywedodd Wilf wrthyf ei fod yn eithaf swil fel bachgen ysgol ond yn caru celf.
“Nid oedd yn teimlo’n hyderus.
“Yr hyn a wnaeth oedd iddo fagu ei hyder gan i Zobole ddod o dde Cymru yn 1953.
“Zobole a’i dysgodd, ac roedd yn gefnogol iawn, a dysgodd e i arsylwi a meddwl am y pethau o’i gwmpas a pheidio â bod ofn bod yn greadigol.
“Rwy’n meddwl ei fod yn wych, oherwydd plannodd Zobole yr hedyn hwnnw o hyder wrth greu celf i’r Wilf Roberts ifanc.
“Gadawodd Zobole yr ysgol ychydig flynyddoedd yn ddiweddarach, ond arhosodd Gwilym Pritchard yno yn hirach.
“Unwaith i Wilf fagu hyder, roedd yn teimlo’n gyfforddus yn nosbarthiadau Zobole a Pritchard.
“Y rheswm na allai Williams ysbrydoli’r Wilf ifanc yw, yn anffodus, yn 1953, cafodd Williams, a hanai o fferm ym Môn, ddamwain ofnadwy.
“Bu farw’n sydyn yn ystod gwyliau’r Haf 1953.
“Daeth Zobole yn ei le yn yr Hydref yn 1953.”
Ernest Zobole o dras Eidalaidd
Roedd pobol yn rhyfeddu ar gefndir ac edrychiad Eidalaidd Ernest Zobole, yn ôl Dr Ceri Thomas.
“Cafodd ei eni yng Nghymru a siaradodd ag acen y Rhondda,” meddai.
“Roedd yn ystyried ei hun yn Gymro mewn sawl ffordd, ond Eidalaidd oedd ei rieni.
“Roeddent yn ei garu oherwydd eu bod yn meddwl ei fod yn egsotig ac yn gyffrous oherwydd bod ganddo groen tywyllach.”
Mae Claudia Williams, gwraig Gwilym Pritchard, hefyd yn artist a chafodd ei dylanwadu gan fagu teulu, sef testun ei gwaith hithau.
“Er nad yw hi yn yr arddangosfa, mae gwraig Gwilym yn dal yn fyw,” meddai.
“Claudia Williams yw hi.
“Mae’r dynion i gyd wedi marw.
“Mae hi’n 90 oed eleni, ac roedd hi a’i gŵr yn arlunwyr, ac roedd ganddyn nhw blant hefyd.
“Roedd yn paentio fel oedolyn ifanc, fel mam ac yn fwy diweddar mae hi’n tueddu i baentio teuluoedd oherwydd ei bod yn fam.”
“Roedd hi’n magu’r plant.
Manylion y sgwrs
Cynhelir y sgwrs ‘Tri arlunydd, un ysgol’ ddydd Gwener, Awst 11 am 7yh yn Oriel Môn.
Rhaid archebu a’r gost yw £5.00.
Er mwyn cadw’ch lle, cysylltwch ag Oriel Môn drwy ffonio 01248 724444.
Mae’r arddangosfa, ‘Artistiaid ac Athrawon’ yn yr Oriel tan Awst 28.
Mae’r oriel ar agor o ddydd Mawrth i ddydd Sul, rhwng 10yb a 5yh, ac mae mynediad am ddim.
