Mae’r ffigyrau diweddaraf ar gyfraddau Cymreictod yn awgrymu cwymp yn y niferoedd sy’n medru’r iaith i’r lefelau isaf mewn wyth mlynedd – ac yn ôl cadeirydd Cymdeithas yr Iaith mae’r ffigyrau yn “hynod siomedig, er ddim yn syndod.”

Mae’r ffigyrau, gafodd eu rhyddhau gan Lywodraeth Cymru ddoe (dydd Mercher, 9 Hydref) yn awgrymu mai 854,000 o bobl tair oed neu’n hŷn, neu 27.8% o’r boblogaeth, oedd yn medru siarad Cymraeg yng Nghymru rhwng Gorffennaf 2023 a Mehefin 2024. Mae hyn yn gwymp o 1.4% ers y llynedd, ac yn is nac unrhyw ganlyniad ers 2017.

Daw’r data fel rhan o gyhoeddi swyddogol canlyniadau’r Arolwg Blynyddol o’r Boblogaeth.

Dywedodd cadeirydd Cymdeithas yr Iaith, Joseff Gnagbo, fod y dirywiad yn adlewyrchu “polisi bach, arwynebol o fewn y drefn bresennol” gan Lywodraeth Cymru.

‘Patrwm o ddirywiad’

Mae’r ffigyrau diweddaraf yn awgrymu cwymp yn lefelau’r rheiny sy’n medru’r iaith ar draws Cymru. Mae’r Llywodraeth yn rhybuddio nad yw’r data’n gwbl ddibynadwy, am fod y ffigurau’n cwmpasu ail-gyflwyno cyfweliadau wyneb-yn-wyneb fel rhan o’r arolwg ym mis Tachwedd 2023, wedi’r cyfnod clo.

Serch hynny, mae’r data hirdymor yn parhau i adlewyrchu disymudedd, os nad dirywiad, yn yr hirdymor. Wedi tuedd gyffredinol gynyddol rhwng 2008 a 2018 o ran y niferoedd sy’n medru siarad Cymraeg, o lai na 750,000 i bron i 900,000, mae’r ffigur wedi aros yn debyg neu wedi dirywio rhywfaint ers hynny.

Yn ôl Cymdeithas yr Iaith, dylai’r hyn y mae’r data’n ei awgrymu fod yn bryder i Lywodraeth Cymru, sydd yn dal i anelu at gael miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050.

Soniodd Joseff Gnagbo am y cysylltiad rhwng y methiannau ym mholisi presennol y Llywodraeth a chanlyniadau siomedig yr arolwg.

“Mae’r canlyniadau… yn pwysleisio’r ffaith nad yw dyfodol y Gymraeg fel iaith gymunedol yn sicr o hyd. Yn anffodus, bydd y patrwm yma o ddirywiad yn parhau os yw’r Llywodraeth yn glynu at gamau polisi bach, arwynebol o fewn y drefn bresennol,” meddai.

Bwlch rhwng yr Arolwg a’r Cyfrifiad

Ond mae Cymdeithas yr Iaith wedi mynegi pryderon am y ffordd mae’r arolwg yn ail-ddiffinio gallu yn y Gymraeg, o gymharu â’r hyn gaiff ei ddefnyddio gan y Cyfrifiad.

Yn ôl ymchwil gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol, mae gwahaniaeth rhwng y dulliau mesur a’r cyd-destun gaiff eu defnyddio gan y Cyfrifiad a’r Arolwg. Mae’r ddau, medden nhw, yn “mesur pethau ychydig yn wahanol.”

Mae’r gwahaniaeth wedi’i adlewyrchu yn y bwlch sylweddol, a chynyddol, rhwng y canlyniadau gaiff eu cyhoeddi. Yn 2021, yn ôl yr Arolwg, 29.5% o bobl yng Nghymru dros dair oed oedd yn medru’r iaith ond, yn ôl y Cyfrifiad, dim ond 17.8% o’r boblogaeth oedd yn medru’r Gymraeg.

Achosodd y canlyniad hwnnw gryn bryder pan gafodd ei gyhoeddi llynedd, gyda ffigur o 538,300 yn medru’r iaith, yn bell o darged miliwn o siaradwyr y Llywodraeth.

 

Mae’r Llywodraeth yn rhybuddio na ddylai canlyniadau’r arolwg gael eu defnyddio er mwyn mesur effaith polisïau iaith Llywodraeth Cymru, na’r cynnydd tuag at filiwn o siaradwyr erbyn 2050.

Ond mae Cadeirydd Cymdeithas yr Iaith yn teimlo bod y Llywodraeth wedi ceisio osgoi ymdrin â siom y Cyfrifiad drwy gyfeirio at ffigyrau’r Arolwg.

Yn ôl Joseff Gnagbo: “Ers cyhoeddi ffigurau siomedig y Cyfrifiad, mae’r Llywodraeth wedi ceisio ailddiffinio’r targed gan gyfeirio at arolygon eraill sy’n dangos bod mwy o siaradwyr na’r Cyfrifiad.

“Nid newid y dull o fesur yw’r ffordd onest i gynyddu nifer y siaradwyr Cymraeg a sicrhau miliwn o siaradwyr Cymraeg erbyn 2050, ond gweithredu, buddsoddi a rhoi polisïau ar waith fydd yn arwain at gynnydd yn nifer y siaradwyr Cymraeg a defnydd bob dydd o’r iaith.”

‘Newid y drefn yn ei chyfanrwydd’

Ychwanegodd Joseff Gnagbo fod ymateb i’r dirywiad, ac “esgusodion” y Llywodraeth, yn fater o wrthdroi polisi’n gyfan gwbl, gan gyfeirio at ymgyrchoedd hirfaith Cymdeithas yr Iaith megis am Ddeddf Eiddo i Gymru.

Dywedodd: “Mae’n rhaid newid y drefn yn ei chyfanrwydd trwy fesurau fel darparu addysg Gymraeg i bawb erbyn 2050, cyflwyno Deddf Eiddo i sicrhau hawl pobl Cymru i dai yn lleol a dyfodol ein cymunedau, ymestyn hawliau pobl Cymru i ddefnyddio’r iaith ym mhob agwedd o’u bywyd a sicrhau bod gwariant  cyhoeddus yn cynnal cyflogaeth mewn cymunedau a sefydliadau Cymraeg.”