Mae Shirley Williams, cyn-weinidog cabinet Llafur a dorrodd i ffwrdd o’r blaid honno i ffurfio’r SDP ac yna’r Democratiaid Rhyddfrydol, wedi marw. Roedd hi’n 90 oed.

Ymunodd Lady Williams â’r Senedd am y tro cyntaf fel AS Llafur ym 1964.

Fel gweinidog Llafur, gwasanaethodd Shirley Williams yn llywodraethau Harold Wilson a James Callaghan yn y 70au gan godi i fod yn ysgrifennydd addysg.

Fe’i hystyriwyd yn wreiddiol ar ochr chwith y blaid – fel ysgrifennydd addysg yn y 1970au roedd hi’n cefnogi’r system gynhwysfawr a diddymu ysgolion gramadeg.

Fodd bynnag, yn 1981, ar ôl cael ei dadrithio â symudiad Llafur i’r chwith o dan Michael Foot, roedd hi’n un o’r “Gang o Four” gwreiddiol – gyda David Owen, Roy Jenkins a Bill Rodgers – i adael y blaid i ffurfio’r SDP.

Mwynhaodd y blaid rywfaint o lwyddiant cychwynnol mewn cynghrair â’r Blaid Ryddfrydol, gyda Lady Williams yn ennill Crosby ar gyfer y SDP mewn isetholiad nodedig, dim ond i’w cholli eto ddwy flynedd yn ddiweddarach yn etholiad cyffredinol 1983.

Ar ôl i’r SDP fethu â gwneud y cynnydd etholiadol yr oedd ei sylfaenwyr wedi gobeithio amdano, roedd hi’n frwd o blaid uno â’r Rhyddfrydwyr – a dyna ddigwyddodd gan arwain at y Democratiaid Rhyddfrydol presennol.

Bu iddi ymddeol fel arweinydd y blaid honno yn Nhŷ’r Arglwyddi yn 2004.

Teyrngedau

Talodd y cyn-brif weinidog, Tony Blair, deyrnged iddi gan ddweud, hyd yn oed ar ôl iddi adael Llafur, ei bod wedi parhau i fod yn ysbrydoliaeth i lawer yn y blaid.

“Shirley Williams oedd un o ddemocratiaid cymdeithasol mwyaf y ganrif ddiwethaf,” meddai.

“I lawer ohonom yn y Blaid Lafur, hyd yn oed ar ôl iddi ei gadael, parhaodd i fod ysbrydoliaeth … a rhywun i’w hedmygu – cynnes, hael, dynol, a chalonogol. Bydd colled fawr ar ei hôl.”

Trydarodd Arweinydd Democratiaid Rhyddfrydol Cymru Jane Dodds: “Roedd Shirley Williams yn enghraifft ddisglair o bopeth y dylai gwleidydd anelu ato – tawel, egwyddorol, a bob amser yn barod i siarad gwirionedd â grym.

“Mae ei marwolaeth yn golled wirioneddol i’n plaid. Roedd hi’n ffrind gwirioneddol i lawer yng Nghymru ac rydyn ni i gyd yn dlotach o’i cholli.”